د ننګ یوسفزي ډرامه: نومورکی شهید یانامتو تورکښ په یو نظر کې------------------- کره کتونکی: رحیم الله بشارت

د ننګ یوسفزي ډرامه: نومورکی شهید یانامتو تورکښ په یو نظر کې

کره کتونکی: رحیم الله بشارت

  زمالیکنه دځانګو په لومړۍ ډرامه «نوم ورکي شهید یا نامتو تورکښ» باندې ده. دا اوږده ډرامه ده ، دا به سمه لټ په لټ کول ددې لیکنې له برداشت نه وتلې وي خو په ځینو شیانو به یې سرسري بحث وکړو. لومړی د ډرامې پیل دی. ماچې لومړی ځل د نامتو تورکښ کلیمه واورېده ،

سمدواره مې په ذهن کې دسپینوتورو شرنګ اودسره  غمي غوندی دخوی سور اس شڼار جوړشو. زماهیله همداوه اوس به په سره جنګ کې ودرېږم، خو دې ته مې فکر نه و چې دجنګ له سور او تودمیدانه وروسته بل میدان ته  هم ورتلل طبعي خبره ده  او هغه دهدیرې خاموشه او ویر لړلی میدان دی. زه دلته له دوهم حالت سره مخ شوم. لیکل شوي وو

 (دیوې عمومي مقبرې په پس منظر کې دمرغیوچغار)

 خو په همدې پیل کې به یې لږ تم شو. دډرامې د پیل په اړه انګریزي ژبي وايي چې The beginning is everything[i] د ډرامې همدا برخه ده چې اورېدونکي پرې پرېکړه کوي چې د راډیو پېچ پسې تاوکړي که نه ګوتې ترې لیرې او غوږونه څک کړي. مخکې یاده شوه چې ډرامه  دیوې عمومي مقبرې په پس منظر کې د مرغیو په چغار پیل کېږي.

یانې ډرامه په غږیز اغېز یا sound effect پیل کېږي. او له لږې شېبې وروسته کرکټر راپیداکېږي. چې:

شاعر :       (په لیارې روان دی د ځانه سره وايي)

یانې دلته بیاهم افکټ دی خو،دپښو افکټ چې لاموپسې متوجې کوي او دکرکټر حالت راپېژني. لا تر اوسه یې دپښو غږ اورو خونه پوهېږو چې څوک دی. نو هغه بیاله ځان سره وايي

 (دا زړه مې غواړي چې چېرته یخ سوري ته کښینم او یو ښه شعر ولیکم ... خو چېرته به کښینم ...؟؟)

 دلته یوخو له ځان سره لګیادی مانایواځې دی، دا یواځیتوب یې دې ارمان نورهم ځواکمن کړی دی چې وايي، دا زړه مې غواړي چې چېرته یخ سیوري ته کېنم، یانې ټکنه غرمه ده، خو چې کله وايي چې شعر ولیکم نو سړی پوهېږي چې سم روغ نه دی، د غني خان په وینا، ټکنه غرمه دلېونو دګرځېدو دی وخت...ورپسې وايي:

(ځه خو په هاغه ګورستان کې به د هاغه دنګ چنارد لاندې یوه شیبه دمه وکړم ... که وشوه څه به ولیکم ... که نه، نو لږ دمه خو به شم. )

 دلته راته ډیالوګ دکرکټر چاپیریال او دهغه ذهني حالت راښيي. ورپسې سټوډیو ته د افکټونو د ځای پرځای کولو لپاره لارښوونه ورکړل شوې ده. وايي:

              (د پښو اواز، او د مرغیو چغار سره یو بل ته نیږدې کیږي ...)  په ډرامه کې افکټ هغه څه کوي لکه په انځور جوړولوکې چې یې رنګ کوي، دانځور بېلابېلې برخې سره جلاکوي او خدوخال یې جوتوي.، او یایې سره نږدې کوي، دلته هم دوه بېلابېل چاپیریالونه دافکټ په مټ یو له بل سره نږدې کېږي. شاعر بیاوايي:

شاعر:        (هم دا ځای ښه دی ... دلته به کښینم ... څه ښه سوری دی ... دا خوږه هوا ...  او دا دچرچوڼو سندرې، ډېرې ښې لږي ... مخامخ دا لوړ غر ... څومره لوی ښکاري ...) دلته پوهېږو چې کرکټر له ځان سره خبرې کوي ، خو داسې خبرې چې لیکوال غواړي مونږ پرې له ځان سره وساتي، له یوې خوا دکرکټر ځای ځیږې راپېژني ، اوداسې یې راپېژني چې له ځان سره مو ګرځوي.تخیل مو راپاروي.دې ته د اورېدونکي تخیلي ملګرتیا یا imaginative participation  وايي. زه چې خپله دې ځای ته راورسېدم، ماته یې ، دمهاجرت دمهال د مردان ،دجلاله دکیمپ هدیره رایاده کړه چې دجلاله دمشهورګودر نه پاس په یوه داسې خټ یاپاڼ  پرته وه چې مونږ به ورته کله دقبر جوړولولپاره له لاندې بهېدونکي خوړ نه اوبه یاکاڼي راوړل نو سم ،دم سالنډی به یې راباندې لګوو ، لمر ته مخامخ وه ، خو ښه پکې داوه چې د شوو، او کیکرو لویې ونې پکې ولاړې وې.، ماخپله دا شاعر دشوې د یوې ونې لاندې کېناوه.کېدای شي همداسې ترې هر اورېدونکي ا ولوستونکی دخپلې تجربې سره سم یوه چاپېریال ته ورشي. کله چې ډرامه داسې انځوریزه شي نوبیا ترې دوه تمې بې ځایه نه وي، یوه داچې د اورېدونکي واڼي دومره سستوي چې دراډیو موج نشي تاو ولی او بل داچې په مغزو کې داسې یو اغېز پرېږدي لکه په کاڼي کې راښکلشوې کرښه. په راډیو ډرامه کې کره کتونکي،داورېدونکي تخیلي ملګرتیاته  د ډرامې fifth dimension[ii]  یاپنځم بعد وايي. او فکر کوي چې دا پنځم بعد یا د اورېدونکو تخیلي ملګرتیا د هغوی دماورالطبیعه ادراک  یاcognitive metaphysic  اوهمدارنګه د لاشعوري یاsubconscious   تجربو مرکز دی. دوی فکر کوي چې کومه ډرامه دا زور ولری نو اورېدونکي دخپلو خیالونو د عدن په باغ ګرځوي او تخیل یې روزي. او راډیو ورته دسېنما او تیټر نه ښکلې کولی شي. خوکومه ډرامه چې د اورېدونکي تخیل نشي راپارولی ،مانا یې داده چې له پنځوو یوه ستن نه لري. ماچې ددې ډرامې نه پرته هم دې ټاټۍ ته څومره ټالۍ ورکړې په دې پوه شوم چې مراندې راښکوونکی یې دې پنځم بعد ته ښه متوجې و او ښه په برلاسۍ سره یې د اورېدونکو تخیلي ملګرتیایا imaginative participation یقیني کړی دی. ورپسې ډایلاګ وايي:

(د قدرت هر څه ډېر ښایسته دي ... په رښتیا چې د کائناتو په هر موجود کې، د قدرت د لویۍ او عظمت راز پروت دی ...)

داخبرې هم دکرکټر دښو راپېژندو لپاره شوې دي لومړی دځای دناستې خبره کوي چې اورېدونکي ته خپل حالت ور وپېژني.خپل چاپېریال ورپېژني او بیاروحانیت ته ځي. دکایناتو دښکلا او دقدرت دعضمتونوخبره کوي، ددې لامل دادی زمونږ په ادب کې هغه چاته درناوي کېږي چې له روحانیت سره تړون او تړاو لري او په لویه کې مونږ له روحانینو تمه لروچې دوی به دځان پرځای دجهان په غم کې وي... دلته روحانیت ته دتللوموخه د کرکټر داسې روزل دي  چې دستروکارونواو د بل لپاره دفکر او هڅې هیله او تمه ترې وشي او کله چې  سترکارته لاس وراچوي نو چې اورېدونکي ته پیکه ښکاره نشي او شک پرې ونه لري.

 بیاله یوڅو ډایلاګونو وروسته وايي:

(دلته په اکثرو قبرونو سره بیرغونه ولاړ دي ... ګمان کوم چې اکثره یې شهیدان وي ... مګر کوم شهیدان ... هاغه شهیدان چې بې ګناه د خپلو وروڼو عزیزانو د بې رحمیو او ظلمونو ښکار شوي وي او په یوه لویشت خاوره او وړه خبره وژل شوي وي ...)

دلته دوه شیان وینو، په قبرونو ولاړ سره بېرغونه چې زمونږ په شهیدپاله ځمکه کې دشهیدانو نښه ده. خو ددې نه علاوه هم درنګونو داسې پرځای کارول هم له صحنې سره د اورېدونکو اشنايي زیاتوي ، هم یې خیال راپاروي، او هم یې له یاده نه وځي چې د اوږده وخت لپاره دپیغام له ساتلو سره مرسته کوي. ماخپله یوه په یوه ډرامه کې د یوه کرکټر لاسونه د هغې د وړې لور لخوا په سره ټوټه وتړل، کلونه وروسته راته چاوویل چې ستاډرامې به مې اورېدلې  او چې ماترې دبېلګې پوښتنه وکړه نو راته وې ویل : یوکس له یې چې لور لاسونه په سره ټوټه تړلي وو.

بله خبره یو څنګزن پیغام دی چې وايي: هغه شهیدان چې بې ګناه دخپلو وروڼو غزیزانو...داسې پیغامونه هم د ولس دویښېدو کارورکوي او هم مودکرکټر د زړه او فکر له کیفیته خبروي. همدارنګه شاعر له دې وروسته وايي:

(او که هغه شهیدان چې د قام، او وطن له عزت نه یې ځانونه قربان کړي وي ... او د ازادۍ په مقدسه شمعه ایرې شوي وي ... )

شین خالۍ     (پدې منځ کې له لرې نه ورو ورو د شین خالۍ د ژړا اواز راځي پر له پسې سلګۍ).

شاعر:        (ټکان خوري) لکه چې د چا د ژړا اواز دی ... (خاموشي) ...

 دلته لومړی شاعر ټکان خوري بیاله ځان سره وايي:

 لکه چې دچا دژړا اوازدی ...دلته چې شاعر دژړاکوم غږ اوري اورېدونکي یې هم اوري، خولیکوال له دې امله دشاعر له خولې هم دا راویستل غواړي چې دوه دندې پرې ترسره کړي یوداچې اورېدونکي ته احساس ورکړي چې کرکټر شته او ستاغوندې یې دژړا غږ ته غوږونه څک دي او له بل لوري غواړي چې خاموشي اوږده نشي او د اورېدونکي فکر بل خوا ونه زغلي.

شین خالۍ:    (ژړا لږه  په زوره کوي – د مرغیو اواز او ژړا ګډېږي)

شاعر:        (په تعجب) هو ژړا ده خو پدې ژړا کې یو خوږ درد پروت دی ... ته ودرېږه زه غوږ ونیسم ...

دلته بیاهماغه لار کارېدلې لکه مخکې چې موپرې تبصره وکړه.کله چې دی وايي چې ته ودرېږه چې زه غوږ ونیسم نو اورېدونکی هم ورسره غوږنیسي او ددوی دواړو دغوږنیولو سره سندره ورو،ورو را اوچتېږي. خوپه ژړغوني غږ:

(غلی کېږي او بیا یې په ژړغونې اواز کې ورو ورو دا سندره را پورته کېږي).

              د قام وطن په ننګ شهیده           

سترګې که پورته شین خالۍ راغلې ده نه

 وه زما شرینه، زما شرینه

د زړه سره له تورو خاورو سر را پورته که چې مرمه

 زما شرینه ...

              د کوڅو تور ویښتان مې سپین شو

د سترګو تور مې په ژړا سپین شومینه

 وه زما شرینه، زما شرینه

د زړه سره ... له تورو خاورو سر را پورته که چې مرمه

.

دسندرې له ختمېدو وروسته وايي:

شاعر:        (چې ورو ورو وړاندې ورځي نو د پښو کښار یې سات تر ساته زیاتیږي)

داټکی ماته ډېر په زړه پورې وچې شاعر وړاندې ورځي نو دپښوکښار یې زیاتېږي... که عام لیکوال وای نو یقیناچې دپښو دکښار ساونډ افکټ به یې کارولی واي...خود صحنې مرکز به یې نه بدلوو. خو وکیل صیب عام لیکوال نه و، دی په دې پوهېده چې دپښو غږ خو له شاعر سره روان دی ، بیابه شین خالۍ چې د نوم ورکي شهید سرې جنډې او خړو خاورو ته ناسته څنګه خبروم. همدا افکټ یادپښو غږ چې هغې ته ورنږدې کېږي هغه رابیداروي، زماپه فکر دا هغه نازکي او باریکي ده چې یواځې دځیرکو لیکوالو ورپام کېدای شي اوبس،شین خالۍ چې رابیداره شي نو:

شین خالۍ:    (په دې وخت کې یې سندره ختمه کړې وي، او چې د شاعر د پښو اواز اوري نو یو دم غورځي) څوک یې؟؟

راځئ دلته یوڅو ډایلاګونو ته هم ځیرشو.خولومړی به ترې یوڅو خبرو ته تم شو.

د ډایلاګ په هکله د ډرامې کره کتونکي وايي چې، ډایلاګ یواځې خبرې په تارکې پیل نه دي بلکې پکارده چې د ډایلاګ هره کلمه پلاټ ته یولوری ورکړي.پرمخ یې بوځي،او اورېدونکی بوخت وساتي، وايي دهرې صحنې او هرډایلاګ په هکله له ځانه پوښتنه وکړئ چې په دې کې څه پېښېږي که نه پېښېدل نو داستونزه ده. همدارنګه ډایلاګ بایددکرکټر داخلي حالت راته دهغه دخبرو د ډول او لحن پرمټ روښانه کړي.

مرسي کاهن[iii] دانګلیسي ژبې یو تکړه ډرامه لیکواله ده ، چې پروسږکال یې دبي بي سي لخوا د ډرامو نړیواله مقابله ګټلې ده. او اوس له بي بي سي سره کارکوي، دا وايي :ډایلاګونه دې یواځې یو دبل پوښتنې نه ځوابوي بلکې دوی دې نور څه ته هم ټوپونه ووهي، لوري دې بدل کړي ، خلک دې حیران کړي،او کرکټر دې راته ښه انځور کړي ، دا ټول شیان دکیسې له  حرکت سره مرسته کوي.

راځئ دهمدې دوه ټکو په رڼاکې د نامتوتورکښ څوډایلاګونو نه واورو.

شاعر:        (په ملایم غږ) زه یم خورې!

شین خالۍ:    ته څوک یې؟؟

شاعر:        زه، زه یو ولسي شاعر ...

شین خالۍ:    ستا کور چېرته دی؟

شاعر:        د ستورو او سپوږمۍ په دنیا کې!!

شین خالۍ:    لیونی خو نه یې؟

شاعر:        د ډېرو په نېز د هم داسې یم!!

شین خالۍ:    چېرته درومې؟؟

شاعر:        د مینې دنیا ته !!

شین خالۍ:    په څه پسې؟؟

شاعر:        په خپله ورکه پسې !!

شین خالۍ:    څه درنه ورک دي؟؟

شاعر:        یو سپیڅلی زړه ... چې د قام مینه د وطن پت، او د بې وسو وګړو سره، د خواخوږۍ ملغلرې په کې خوندي وي!!

شین خالۍ:    ګمان کووم، لکه چې په سد نه یې؟؟

شاعر:        سرګردانه هم ځکه یم ...

ددې ډایلاګونو پیل دسوال او ځواب په ډول شوی خو، د ډایلاګ هغه هدفونه چې مخکې موبیان کړل ترسره کوي، پلاټ ته یو لوری او ډایرکشن ورکوي،دکرکټر داخلي حالت راته انځوروي،اورېدونکي حیرانوي او یایې مینه او همدردي راپاروي، خو وروستی ډایلاګ یې هماغه څه کوي چې دښه ډایلاګ غوښتنه ده لکه:

شین خالۍ: ګومان کوم ،لکه چې په سد نه

 شاعر:سرګردانه هم ځکه یم...

که نوی لیکوال وي دې ډایلاګ ته چې: ګومان کوم، لکه چې په سد نه یې:

بله کرښه داسې لیکي چې: ګومان دې سم دي، رښتیاهم په سد نه یم.

خو هغه خبره چې داډایلاګ یې راته کوي دا بل یې نه شي کولی. لامل یې دادی چې دلته یواځې دانه چې په غیرمستقیمه توګه دشین خالۍ دخبرې تایید وینو بلکې کرکټر راته خپله سرګرداني هم راښکاره کوي او له دې لارې غواړي دا راباندې ومني چې په ټکنه غرمه کې ولې په هدیرو ګرځي. داټکی مونږ اړکوي چې له کرکټر سره خواخوږي ولرو.پېژندګلوي مو ورسره زیاته شي او مینه مو راوپاروي .

کرکټر د ډرامې بل عنصر دی،دکرکټر په هکله کره کتونکي وايي: لیکوال بایدد کرکټر په پوټکي ورننوځي، سم یې وپېژني، هریودې دخبرو ځانګړی سبک او ټون  ولري. ټول دې دلیکوال په ټون خبرې نه کوي.، په دې کې یوه دکاڼي کرښه داده چې وايي اورېدونکی او لوستونکی باید دیوې جملې له اورېدو او لوستلو سره سم وپوهېږي چې دا دچایانې دکوم کرکټر خبره ده. او که نوم ورکي شهیدیانامتوتورکښ ته وګورو نو کرکټرونه یې یو له بله جلا دي او اورېدونکي یې په اسانۍ سره  بېلولی شي.

په پای کې به راشو ژبې ته، دځانګو لیکوال چې په څه ترټولوبرلاسی ښکاري هغه ژبه ده.، دلته به یې یوڅومثالونه راوړو(لکه دګل ګاونډ له اغزو سره وي) په دې جمله کې په ګل او ګاونډ دواړوکې دګ شتون یوه موسیقي پیداکوي.

زما په سترګو کې سترګې واچوه ... دلته هم دسترګو تکرار موسیقي زېږوي.

دلته زما مینه، او د چا ښکلې ځواني، دواړه غبرګ تر خاورو لاندې شوي دي، په دې جمله کې دغبرګ کلیمې عیني او ذهني انځورونه سره یوځای کړې دي او همدې کار جملې ته ښکلا ورکړې ده.

همداسې ځینې ښایسته تشبې ګانې لکه: زړه له وري سره تشبې کول چې دیوه شپونکي لپاره ښه تشبې هم ده او که دمینې په بڼ کې دعاشق د زړه غورزو ،پرزو او په شنه ورشوکې د وري مستۍ ته وګورو نو مناسبه هم  ده. خو دلته به څوپرله پسې ډایلاګونو ته تم شو چې داسې ګڼې بېلګې پکې شته لکه:

شین خالۍ ... چې تا ووینم دا زړه مې  لکه د مست وري ... داسې وتریږي، او په ټوپونو سر شي ... 

شین خالۍ:    ولې ... زه څه لیوه ګۍ یم چې ستا د زړه وری رانه تور خوري؟

ځمرک:       نه ګلې ... هسې دا سترګې دې کله کله راته روې او سړی خورې غوندې ښکاره شي ... وایم لکه چې ما خوري؟

شین خالۍ:    نو ولې زه شیشکه یم؟

دلته له تشبېحاتو پرته داهم وینوچې لیکوال په ظرافت کې هم برلاسی دی، د الفاضو کمی ورسره نشته په څلورو ډایلاګونوکې پنځه نومونه اخلي :لېوګۍ، روې ،سړې خورې او شیشکې،

 همدارنګه یوځل وايي «وترېږي» بل ځل وايي «تورخوري» دا ټولې  په ژبه دلیکوال دبرلاسۍ بېلګې دي.

زما دخبرو مانا دا نده چې په ځانګو به بېخي دګوتې دایښودو ځای نه وي دبل هرهنري اثر غوندې به دلته هم ځینې نیمګړتیاوې وي او بیالا په داسې حال کې چې مونږ یې څلوېښت ،پنځوس کاله وروسته ارزوو اود علم او هنر ډګرونه ورځ په ورځ بدلېږي. خو په لویه کې داسې ځواکمنې خواوې لري چې کمزورې هغه یې سترګې نه نیسي. په ژبه کې کله ناکله دمترادفوکلیمو کارول ددې اثر یوه ستونزه ده. چې په ډرامه کې کله ډېری وختونه دمترادفوکلیمو کارول ژبه له ګړنۍ هغې نه لیکنۍ هغې ته ور اړوي. دبېلګې په ډول: د نامتوتورکښ یوډایلاګ دی:

شین خالۍ:    مه خپه کېږه خیر دی تر تامې  ځار کړې، که خپه ... شوې ... بیا به دې من او پخلا کړم ...

زه فکر کوم دلته یواځې دمن کلیمه بس وه. په من پسې دپخلاراتللو ددې ډایلاګ هغه زور او ښکلاکمه کړې ده. ځکه چې په منولو کې کوم ناز پروت دی هغه په پخلاینه کې نشته. او بیالا اوس خو دپخلاینې کلیمه بېخي سیاسي شوې ده. خو ماچې دا اثر ولوست ، او په ژبه دلیکوال برلاسي راته جوته شوه ،دې پایلې ته ورسېدم چې لیکوال په دې ښه پوهېده چې له من سره دپخلایوځای کول دخبرې زور او خوند راکموي خو له دې مجبوریته به یې راوړي وي چې فکر یې کړی دپښتو خوارې په ویلو خلک شرمېږي او له دې امله یې ډېرو خلکو ته ډېر کلیمې نااشناشوې دي نوکه یواځې دمن کلیمه راوړم ، څوک ترې د اووه کیلو مانا وانخلي.

په خدای موسپارم

---

[i] Principles of writing radio drama by Tim Crook (www.irdp.co.uk)

[ii] Radio drama: theory and practice by Tim Crook Page: 162

[iii] www.bbc.co.uk

پښتون لیکوال، شاعر او ډرامه لیکونکی ننګ یوسفزی مړ شو

(له خبریال ویبپاڼې نه په مننې )

په ډېره خواشیني سره مو خبر تر لاسه کړو چې دپښتو ژبي ،خوږ شاعر ،لیکوال او وتلی ډرامه لیکونکی ښاغلی ننګ یوسفزی له دې نړۍ وکوچېد(روح دي ښاد وي) . دغه درانه لیکوال د(۸۲) کلنۍ په عمر دا نړۍ دخیبر پښتونخوا په پېښور کې دچهار شنبې په ورځ پرېښوه . نوموړی دخیبر پښتونخوا په غرنۍ او ښکلي سیمه سوات کې زې.ېدلی وو. هغه لوړي زدکړي نه وې کړې خو لوی خدای ورته لوی فکر او له خپلي خاورې او هیواد سره دمیني لپاره لوی زړه ورکړی وو.

هغه دسوات نه کابل ته لاړو او دخپل ځغلنده قلم په مټ یې په لږ وخت کې لوی نوم وګاټه .په کابل کې، د قبایلو د مستقل ریاست د تبلیغاتو عضو، او د کابل راډیو او د مطبوعاتو د مستقل ریاست قلمي ملګری پاتې شوی دی.په ۱۹۷۵ ع کې د مطبوعاتو د مستقل ریاست، له خوا د ال انډیا راډیو د پښتو څانګې د پاره د نطاق او ادبي سپروایزر وټاکل شو، له هغه وروسته هند ته لاړ او هلته څلور کاله په ډلي کې د پاتې کیدو نه وروسته په ۱۹۶۱ کېد ال انډیا راډیوته استعفا ورکړه او هم داوه چې بېرته خپل هیواد ته راستون شو. یوه ورځ دانګلستان په په کینټ کې دهغه په کور کې خدای بخښلي ننګ یوسف زي دخبریال ویبپانې ته وویل چې که هم څو میاشتې وروسته بیاد هند حکومت د ال انډیا راډیو د پښتو پروګرام د پاره بېرته او دوباره زما خدمات د افغانستان له حکومت نه وغوښتل خو ما هند ته له بېرته تللو نه انکار وکړ …

تر اوسه به د هیواد او له هیواده دباندي په ورځپاڼو، او مجلو کې او ځینو ویبپانو کې ،او هم دا ډول له کابل راډیو، او ال انډیا راډیو نه، دهغه په سونو، مضامین، اشعار، افسانې، فیچرونه او ډرامې خپاره شوي دي‌.

د ډرامو يوه ټولگه د ” زانگو” په نامۀ څو کاله وړاندې په څو سوو مخونو کې چاپ شوه.

تور زړونه سپين مخونه د دوى د يوۀ بل چاپ شوي اثر نوم دی چې سیاسي کتاب دی . .

نوموړي په سیاسي چارو کې هم په افغانستان او پښتونخوا کې ښه نوم تر لاسه کړی دی . هغه دظاهر شاه دواکمني پر مهال له کندز نه دولسي جرګې لپاره دخلکو استازی (وکیل) هم پاتې شوی دی .

ښاغلی ننګ یوسفزي دنورو سیاسي‌فعالیتونو سره سره په خپله شاعري کې هم له سیاست نه لاس نه دی اخیستی . هغه په خپله شاعري کې هم سیاسي هڅي کړي دي او دخپلو خلکو او هیواد لپاره یې دسوکالۍ دراوړلو او تر لاسه کولو لپاره له هیڅ ډول جدو جهد نه لاس نه دی اخیستی . دهغه خوله دعمر ترپایه له خندا ډکه او تل یې پر ځوانانو دا غږ کاوه چې دهیواد دسولي او پر مختک او همداراز دخپل ولس دښېرزۍ لپاره کار وکړي .

د شعرونو نمونې:

څوک او څه یم؟

د تاریخ له سوی زړه نه، راوتلی واویلایم

یا د لوړو لوړو غرونو، غریو نیولې تمنا یم

یا مړ ژواندی شانله هیله د مات زړه په دردانه کې

یا ساماتي حوصله شي دلیارورکی په سینه کې

لوغړن للو په اه شيو تسنس شوې په فضا کې

یا دیاس ډکه نداشی لالهنده په سحرا کې

یا ارزو شي ژړغونې ګبیړنۍ ارادې شي

یا چې پورته وهوا ته په خاښو کې پس بادی شي

یا هاغه د یتیم اوښکې چې په خپل ګریوان وچیږي

با د کونډې بې اسرې اه چې ایله تروره رسیږي

یا د تېر کاروان جرس چې ازانګه وي په بیدیا کې

یا نامراد شان صدا وي زنګوله شي په هوا کې

یا اټکنه سا نیولې چې نعمه شي په پړدو کې

یا ژوند ریزه خوږه تپڼه چې ړنده شي په ګردو کې

یا بهیر د هیلو هڅو تالا کړی زمانې وي

یا ناکامه محبت شي بیا عنوان د افسانې وي

یا بې ربطه زیروبم شي درباب په تش ګوګل کې

یا رقیقه الوداع شي، په سلګو د نیم بسمل کې

یا هاغه د سردرو بار چې یې دام تر غاړې ورشي

هر اندام یې شي بې ژواکه مړڅپن یې هر نظر شي

یا دروند پایه سمندر چې پښه نیولې شي پخپله

خپل ډېر ژواک ورته بلا شي، زړه یې شین شي له ساحله

یا طوفان وي پورته شوی له بیدیا و بیابان نه

بې هدفه الوګړ شي، ځان یې ورک شي له خپل ځان نه

زه چې څه یم هم دغه یم هــــــــم دغه زمــــا ژونــــــــدن دی

دا چې نوم مې د پښتون دی دا چې نوم مې د پښتون دی

*****

سره او شنه

څوک تخیل د بوډۍ ټال ته خیژۍ

د ماشوممانو ځنګول غواړي

څوک د ارزو د تقدس په شمع

تاندې ځوانۍ لوګۍ کول غواړي

څوک د ساقي په یوه موسکه خندا

د اسمان ستوري نڅول غواړي

څوک د مظلوم د سوی اه په خاطر

غرونه رغونه لړزول غواړي

څوک د پسرلي د رنګ و بو په اوږو

زنګینې هیلې بارول غواړي

څوک د زیار کښ د اوږو بار کوزوی

د غریب پیټي سپکول غواړي

څوک په سپید ګرځي کوکۍ ټولوي

د چا وربل سینګارول غواړي

څوک د نیمزالی له اغزنو حڼو

په بار خو غنی اڼول غواړي

څوک د پاولو د شرنګا شرونګ لیونی

ځان پدې لوبو غولول غواړي

څوک په جیلونو کې د قام د پاره

د ځنځیرونو ماتول غواړي

څوک د اغزن فکر په کر کر ونده

د اولس لیارې شاړول غواړي

څوک د پلار مړی ځوی تنکو پاپو له

په بڼو لار جارو کول غواړي

څوک د رحمان په ځمکه اور بلوي

سمسورې دښتې سوزول غواړي

څوک د رحمت د اباسین په اوبو

وچې میرې خړوبول غواړي

څوک بو الوهوس د شګو پړی غړی

ځان کهکشان ته رسول غواړي

څوک مټور د لوړو غرو شاه زلمی

د غلامۍ کړۍ شلول غواړي

څوک تشتور خان راته اوس خان خان کېږي

زما د سر سودا کول غواړي

څوک په رښتونې خان زما له سره

خپل سر و مال قربانول غواړي

څوک خو د غرض اوبه په ډانګ بیلوي

نوک له اورۍ جدا کول غواړي

څوک ببر څڼۍ په یو والی مین

څیرې ګریوان پیوندول غواړي

څوک د مجهول تقدیر په لومو ښکیل ته

نوی دامونه جوړول غواړي

څوک ننګیالی د ”ننګ“ سندرې وايي

ویده پښتون راویښول غواړي

*****

ژړا

د ماشوم په لاس کې پریوته پښتو مې

ملغلره د ړندې د غاړې هار شوه

شین پسرلی مې په خزان باندې بدل شو

سپیر کوټې وه چې په برخه د مالیاره شوه

د ژوندون هیلې د زړه له کوره لیږدې

ډیوګۍ مې د طوفان د سترګو ښکار شوه

هره څړیکه د هر رګ مې د زړه څوب شوه

تنسته د ژوندانه مې تار په تار شوه

نو – ما به کومه ګرمه کړي وي څیښتنه!

چې غوټۍ په غوړیدو کې راته خار شوه

*****

د نثر نمونه:

ضمیر

راډیو فیچر

”د نیمې شپې ماحول د ۱۲ بجو ډګریال پرله پسې اواز“

اسلم – (په کټ کې اوړي او د ځان سره وايي) اوف …دولس بجې شوې خدای خبر چې نن ولې خوب له مانه لیرې ګرځي … دا پسته تلتکه جوړ راته بیخي د زوزانو پوړ او پولۍ شوه نه پوهېږم چې دا نن په ما څه شوي دي.کومه نامعلومه تلوسه ده چې په مخه مې سکونډي … (بیا په ډډه اوړي).

اخ څنګه وکم … هسی مې سترګې مرغۍ مرغۍ کیږي، خو سترګه را باندې متره شوی دی. دا په څه روحی اضطراب اخته شوی یم ”له کټه پورته کیږي“ ځم چې لږ د باندې وګرځم ګوندې یوه سترګه خوب راشي.

”په مخه ګرځي او د ځان سره وايي“ اسمان نن څومره ښکلی ښکاري … کاینات څنګه په غزیدلو پښو ویده دي … دا دنیا لا ډیر دردیلي زړونه ډېر سوي اسویلي … ډېرې لندې سترګې، پړسیدلي پښې، یتیمې اوښکې نیمزالېارزوګانې …کونډې هیلې او بې وزلې لوږې تندې لري … چې خوب به یې عنقا شوی وي … خدای خبر اوس به څومره نور زما غوندې د خوب په لټه کې د ستورو بهیرونه څاري او د پښو ښکالو به یې د شپې په چپه چپتیاچکونه لګوي … څومره به دب یلتانه په ځور کې شپې روڼوي او د تللو په یاد به زاړي رښتیا چې ژوند د مسلسلو ځورونو یو نه شلیدونکی ځینځیر دی.

”لږه سکته“ ای تروری او سرایله سپوږمۍ ته په دې توره شپه په چاپسې لالهنده ګرځي … د چا مینه دې ځوروي او څه درنه ورک شوي … اخلی …ستا په دې سپین زړه دا تور سوی داغونه چا ایښي … ایا دا د بیلتانه بیلګېدي که د چا د مظلومو اهونو سوی نقشونه …؟

… خدای (ج) پوهېږي چې ته به د چا په غم غمجنه او درد، دردیدلې یې … د کوم مین په لوغړنه مینه کې د بې وزلو په تړمو اوښکو …

”د لرې نه د شپیلۍ اواز پورته کېږي چې ورو ورو نژدې کیږي، او هم په دې پس منظر کې اسلم ګرځي او د ځان سره وايي“

اسلم – اوه … دا د کراری شومې شپیلۍ څومره خوږ درد لري … داسې بریښي چې بین مار د خپل موږمن زړه دردونه، نور د فضا په امواجو څټه کول او د خپل دروند بارسپکول غواړي … (سکته) ای بین ماره … لږرانژدې شه چې ستا شونډې ښکل کړم … ستا د شپیلۍ هر سر زما د احساس ژورو ته کوژیږي او زما د زړه خوبولی څوب په څړیکو او ټوپونو راولي … راځه چې خپل دردونه سره ګډ کړو او په ګډه سره د ژوند کړاونو تهاوږده ورکړو … راشه را نژدې … زر رانژدې شه، د شپې لښکرې اوس په ماتیدودي … او د تیارې لمن ټولیدونکې ده … اه … دغه دی چې د سبا ستوری د اسمان په لمنو کې وځلیده او اوس به د رنګ ساعت له د رڼا دکاروان سرولګی … لمر به په خپلو زرینو وړانګو له کایناتو د تیارې توربخن تپی او داغونه ووینځي …

”د سپیدو چاود وخت، د چرګانو بانګونه“

ای … زما دشپې د ناکرارۍ خوږو ملګرو ستورو، تاسو هم ولاړی او زه مو یوازې پریښودلم … ستاسو زړونه هم را باندې ونه سول … ځکه چې زه درد لرم او ستاسو څخه مې غوښتل چې زما سره دردونه شریک کړی…

دا ځکه چې ما د نورو سره د هغوی دردونه، نه دي وېشلي، د نورو په غم نه یم غمجن شوی د بل په ویرمې نه دی ژړلي … او د چا د اسویلو تسل او ډاډګیرنه مې نه ده کړې، د چا اوښکې مې نهدي وچې کړي … په رښتیاکه ما د نورو سره د هغوی غمومه وېشلي وای نو نن به ولې د اسمان ستورو هم له مانه تیښته کولای او زه به یې د بې خوبۍ او روحي تلوسو دې دروند بار ته یوازې پریښودلی … هم دا پرون مې د خپل سر نابالغه خبرېواوریدلې او له خپلې دروازې مې د سرې میاشتې غړی په بدرنګ وشړل … هغوی خو زما دښمنان نه وو … له مانه یې څه غوښتل … بس یو څو روپۍ او هغه هم د وطن د مصیبت ځپلو او بې وزلو خویندو وروڼو د پارهولې ما هغوی ودګل، ومې رټل، ومې شړل خپله دروازه مې سپکه کړه … خپل ضمیر ته مې سر تیټ کړ، د خپل انساني کرامت سره مې لوبې وکړې او دا هر څه د دې د پاره چې زما له جیبه یو څو روپۍ ونه وځي او زماپه قارونی پانګه کې کمی رانه شي … اوف … لکه چې د ندامت هم دغه احساس ما تراوسه ځوروي او لکه چې هم دې احساس په روحی اضطراب اخته کړی یم چې ځمکه له سره ځای نه راکوي.

”یو مهیج موزیک چې د ده د جذباتو طوفاني حالت ترسیموي“

اسلم – ”په وارخطايي او ریږدیدونکي غږ“

نانا … هر ګز نا … اوس به زه خپل حق ادا کړم، د خپل ویښ ضمیر سترګو ته به نورې خاورې ایرې نه نولم څه به وشي که ما د پنځو زرو روپو قالین له پښو لاندې نه کړ … که زما دوه پښې نارامې شي … مګر د دې پرځای به زما د سوونو وروڼو سرونه پټ شي … تر پښو سر ډېر قیمت لري … بې پښو ژوند کیږي ولې بې سره ناممکن دی.

”روانیږي“ ځم چې پنځه زره افغانۍ دا اوس له صندوقه راوباسم او په سوړ ګهیځ یې د سرې میاشتې ټولنې ته وسپارم.

”د کلیانو شرنګار د پښو اواز“ ”له پس منظر نه په دروند، ولې ملایم غږ“ دا نیکه او غوره اراده دې مبارک شه … زه تا ته په دې ښه کار شاباسی وایم … زه ستا زړه یم … زړه او په داسې کولو زښت خوښېږم هله زرکوه، داپنځه زره افغانۍ یوسه … هم په دې کې ستا سعادت دی هم دا ستا شان لوړوی او عزت دې زیاتوي.

سر: ”په دروند مهیب غږ“ زه ستا سر یم، د عقل او شعور کور … زه ستا رهنمایم پام خبردار … روپۍ ورنکړې … که لغړ وي … وي دې، که مری، مری به تاله یې څه ستا کوم د ابۍ ورنکړې دادار اوړی دی … دا دومرهخلک نور لږ دي …هیڅوک هم ورته څه نه ورکوي یوازې تا دا توده تبۍ په سر ایښې ده … ته له کومه د خاتم طایی د تره زوی یا د زیدی سخی ارسلاخان یې … پام چې روپۍ ورنکړې … پنځه زره افغانۍ کم شی نه دی،په خوله بادیږي.

زړه: ”په خپل زوړ انداز“ ګوره چې د سر خبره وانه وری … دماغ انسان ته چل … فریب چالاکی او خود غرضی ښیی او زه د مینی محبت او هم دردۍ کور یم زه ستا غوره رهنمایی کولای شم …

هم دا د انسانیت اخلاقو او شرافت لار ده … دا روپۍ په بیړه سرې میاشتې ته وسپاره چې ستا د مصیبت ځپلو وروڼو د پاره یې په خیر ښیګڼه کړي.

سر: هر ګز نه زه ستا عقل او پوهه یم … زه ستا د ممیزې قوت او د ښو بدو د تمیز طاقت یم …

زه تاله ګړنګونو روغ جوړ اړوم او په سمو لارو دې سموم … زما خبره واوره د زړه خبره مه اوره زړه صرف جذبات لري … تش جذبات بې د سر د لارښوونې جذبات یوشان اس وی چې سړی له ګړنګونو غورځوي …پام چې د زړه خبره ونه منې لاس راکاږه دا روپۍ بېرته خوندي که یوه نه یوه ورځ به دې ضرور پکار شي.

زړه: ”په زوړ انداز“ دا ستا د امتحان وخت دی، د انساني ضمیر د امتحان وخت، ګوره چې پاتې رانشې ستا څخه دولت دی … شته دي … خدای ډېر څه درکړي … ولې ستا دغه مصیبت ځپلي وروڼه نن هیڅ هم نه لري که همداحال ستا وي نو تا به له نورو وروڼو څومره توقع درلودله زرشه په ښه کار کې بیړه کوه … بیړه دې په خیر او ځنډ دې په شر تمامیږي … شاباس هله.

سر: پام کوه د زړه خبره ونه منې … د ده بنګلو خبرې چې چا منلي … د چړ او خیرات کنډولي ته ناست دی او زما پیروان … د ښکلو موټرو او ډېرو ډېرو شتو خاوندان دي … پام کوه چې ونه ښویږې ګنی بیا به ارمان کوې… وخت به درنه تېر وي.

زړه: ”په زړه انداز“ دا هوسناک سر د مادیت ایجنټ او بړیڅی دی … د ده د پیروانو ژوند ډېر لنډ وي او ما د حاتم طایی … د زیدی د سخی ارسلاخان او د سوات د شاهپور د سخي سرورخان او سخي بازیرخان نومونه لاتراوسه ژوندي، درانه او خوندي ساتلي دي … د ده له خبرو د سرمایه دارانه ذهنیت بوی خیژي او زما د ترحم جذبې او د روادارۍ احساس انسان ته د مساواتو عظیم نعمت وربخښلی دی … ګوره چې د مغزو خبرې وانهوری دی تاله نیکۍ اوخیر نه لرې باسي.

سر: ‍”په زوړ انداز“ زړه په هیڅ هم نه پوهېږي او زما په غیږ کې جمال الدین افغان، اقبال او حمید، حمزه، رحمان، خوشحال، الفت، حافظ، ارستو، سقراط، ګویتی، شیکسپیر،شیدا خټک، ټیګور لوی شوي دي … او هم زه … ددوی د فلسفې او اشعارو روح روان یم … ولې د نړۍ تباه کوونکی خونړی او وحشتناک قوتونه هم د دې زړه د لاس غونډاری پاته شوی دی …

زړه: ”په زوړ انداز“ تر څو چې زه د فلسفې د لارې لیټ او د شاعر د احساس څوب یم تر هغې دا دواړه د انسان د عظمت او لویۍ ترانې وایی خو چې زما له لاسه ووځي او یوازې د سر پر سترګو روان شي … نو بیا (قهقه)عقل د سالار د جنګ نقشه او شعر د سپاهی په شونډو د وحتش یوه خونړۍ ترانه شي …

”د عسکري مهماتو او عسکرو حرکت“

جنګ له ځو جنګ له ځو جنګ له ځو

وینې تویول غواړو سور اوربلول غواړو خونې ورانول غواړو

نور تباه کول غواړو

مونږ زړوریو زاړه څه چې ماشومان وژنو کونډې یتمان وژنو

جنګ له ځو جنګ له ځو جنګ له ځو

مونږه جنګیالي ځوانان مونږه توریالي ځوانان تل یو بریالي ځوانان

مونږ یو د میدان زمریان

سترګې موسرې شوي د پردو سره خپلوان وژنو مونږ زاړه ځوانان وژنو

جنګ له ځو جنګ له ځو جنګ له ځو

ځو د غلیم کور لوټو دغه کور په زور لوټو کور لاڅه چې ګور لوټو

اوس یې پسې نور لوټو

مونږ د وحشت په نشته مست یو انسانان وژنو وروڼه عزیزان وژنو

جنګ له ځو جنګ له ځو جنګ له ځو

”د جنګ ترانه، یوه دقیقه د جنګ د منظر ډزې او په مخه زګیوری اول په زوره او بیا ورو وروو چې په همدې پس منظر کې سر په وارخطايي ډول خپلې خبرې جاري ساتي“

سر: ”د ډزو د اواز په پس منظر کې په وارخطايي“ د زړه خبرې یوه تشه جذباتي پروپاګنده ده … دی لکه دچندخ د ګوګل په څا کې لوی شوی دی…

دی ړوند دی د جذباتو ړوند … چې زه ورسره نه یم نو یو پل تګ هم ورته د همالیه او هندوکش سرکول ښکاري … او زه د جزلایتجزا د کلیی جوړونکی او هم زه یې ماتوونکی یم ما انسان ته د سیانسی نعمتونو بې بهاسوغات وربخښلی دی او هم زه د ایټم او هایدروجن د عظیم طاقت کشاف او خالق یم …پام کوه چې د زړه خبرې وانه ورې … دی په ګټلو نه پوهېږي ولې څټلو ته یې شین زمری دی … د ده پرې څه ځي … که ځوریږم خوزه ځوریږم … ده له یې څه … دی خو لکه د ټاکری د شیخانو د پردو سنډاګانو خیرات کولو ته تیار ناست دی – اوری که نه … په خلاصو غوږونو واوره …پام کوه .. خبردار … چې د خپلو وینو خولو محصول او ګټه د نوروله سره لوګی نه کړې …

زړه: ”په دروند غږ“ دا په خپله اواره ګردۍ او ایله ګشتۍ نازیدونکی دا چې په اټوم او هایدروجن ویاړي … دا د ساینس کشاف او د ګټی خاوند سر، زما په عظمت او لوی سترګې پټوي … دی لکه د ښاپیرک د حقیقت لمر همنه ویني…

زه زړه یم … د انسانی شرف او فضلیت کور … زه د انسان د پاره مینه محبت او درد پالم … زه د قربانۍ جذبی او د عزت النفس احساس ته پرورش او وده ورکوم … هم زما له ژورو نه د امن پیغام راوځی، هم زه یم چې یوانسان د انسانیت د خیر د پاره سر ښندلو ته اماده کوم … او هم زه د امن او انسانی ښیګڼې بنیادي عناصر رحم او عاطفه پالم … زه منم چې دی د ساینس کشاف او د توپ، ټانک او وسلو موجددیو ولی که زه نه وای نو تراوسهبه د جنګ لمبې همداسې پسې بلې او ژب غړاندی پاتی وای.

”د بمبارۍ ریکارډ په پس منظر کې“

زړه: ودی لیدې د سر، کارنامې او … دا یې لاڅه کوې دا د اټم مخترع دا د مادې هوس په نیلی سپور سر چې د اټم په ایجاد دومره ویاړی او فخر کوی … هم ده په تېر لوی جنګ کې د ۲۲ ملیونو انسانانو ۷۵ ملیونو کیلو وینېتوی کړې او که چیرې ماد ده واګي نه وای راټینګې کړې نو نن به دنیا ذرې ذرې لکه د هیروشیما او ناګساکی د حال په ژبه د خپلې بربادۍ داسې ویر ژړلی … (د اتوم بم د اواز او د خلکو د چیغو او فریادونو په پس منظرکې)

زړه: ولې دا زمه ومه … چې زه د انسان په رګ رګ کې له جنګ نه ویره او کرکه شوم هم دا زه وم چې د انسانی وحشت د حوصلې تانګونه مې پرې کړل … او یو ځل بیا د انسانیت په شونډو د مینې او امن یوه خوږه ترانهشوم.

د امن ترانه.

”ترانه د مارش د ترانې په پس منظر کې په جګ اواز باندې زړه خپله وینا جاری ساتی“

جوړه ورورولی زمونږ مونږه انسانان یو